कै.शिवाजी सावंत - एक थोर साहित्यिक

शिवाजी गोविंदराव सावंत ह्यांचा जन्म ऑगस्ट ३१, १९४० चा.  ह्यांची आणि माझी लेखनाद्वारे पहिली ओळख म्हणजे मी जेव्हा ह्याचे मृत्यूंजय हे पुस्तक हाती घेतले तेव्हापासूनची.

कै.शिवाजी सावंत - एक थोर साहित्यिक
कै.शिवाजी सावंत

वाचनाची आवड असतांना आपण विविध विषयांवर वाचतो,त्याचा विचार करतो पण तरीही प्रत्येकचा आपला कल हा विशीष्ट खास आपल्या आवडीच्या वाचनाकडेच झुकता असतो.आणि त्या आवडीनुसारच आपण आपले विषय,आपले लेखक ह्यांना जरा प्राधान्य हे देतोच.

माझाही काँलेज जीवनापासून वाचनाचा कल हा ऐतिहासिक,पौराणिक गोष्टींकडे जरा झुकताच होता. त्यानुसार श्रीमानयोगी,स्वामी, मृत्युंजय, ययाती,छावा,युगंधर ह्या व अशा काही पुस्तकांची अक्षरशः पारायणं केल्या गेलीत. ह्या आवडत्या पुस्तकांचे लेखक ही मग आपोआपच आवडते बनले.त्यापैकीच एक नाव मृत्युंजय,छावा,युगंधरचे लेखक मा.श्री शिवाजी सावंत.

आज शिवाजी सावंत ह्यांचा स्मृतिदिन. त्या निमित्ताने त्यांना विनम्र अभिवादन. खरचं माणसानी असं घडावं,असं करावं की आपल्यामागे जातांना ही काही चांगल कार्य, काही अजरामर कलाकृती निर्माण करुन जाव्यात.

शिवाजी गोविंदराव सावंत ह्यांचा जन्म ऑगस्ट ३१, १९४० चा.  ह्यांची आणि माझी लेखनाद्वारे पहिली ओळख म्हणजे मी जेव्हा ह्याचे मृत्यूंजय हे पुस्तक हाती घेतले तेव्हापासूनची. हे एक मराठी थोर  कादंबरीकार होते. त्यांनी लिहीलेली   मृत्युंजय ही पौराणिक कादंबरी मराठी कादंबर्‍यांत मानदंड मानली जाते. म्हणूनच समस्त वाचकवर्ग ह्यांना  मृत्युंजयकार सावंत म्हणून ओळखतात.

काही असामान्य व्यक्ती ह्या जन्मतःच घडून न येता स्वतःच्या मेहनतीने कर्तृत्वाने आपल आगळवेगळं असामान्य स्थान स्वतः निर्माण करतात ह्या पैकीच एक शिवाजी सावंत. ह्यांचा जन्म खरतरं कोल्हापूरच्या एका सामान्य शेतकरी कुटूंबात आजरा ह्या गावात झाला. सावंत ह्यांच प्राथमिक आणि माध्यमिक शिक्षण आज-यातच झाले.

त्यांनी कोल्हापुरात बी.ए.चे प्रथम वर्ष पूर्ण केले आणि मग वाणिज्य शाखेतील पदविका घेतली. टायपिंग, शॉर्टहँडचा कोर्स करून त्यांनी कोर्टात कारकुनाची नोकरी केली, आणि नंतर ते कोल्हापुरातील राजाराम प्रशालेत दहा बारा वर्ष शिक्षक म्हणून कार्यरत होते.

पुढे पुण्यात स्थायिक झाल्यावर १९७४ ते १९८० अशी सहा वर्षे त्यांनी महाराष्ट्र सरकारच्या शिक्षण विभागाच्या ’लोकशिक्षण’ या मासिकाचे सहसंपादक व नंतर संपादक  म्हणून काम केले. १९८३ मध्ये त्यांनी आपला स्वतःचा कल ओळखून  स्वेच्छानिवृत्ती घेतली आणि पुढील आयुष्यात फक्त लेखनावरच पूर्ण लक्ष केंद्रित केले.

शिवाजी सावंत हे इ.स. १९९५ पासून महाराष्ट्र साहित्य परिषदेचे काही वर्षे उपाध्यक्ष होते. १९८३ मध्ये बडोदा येथे भरलेल्या "बडोदे मराठी साहित्य संमेलनाचे" ते संमेलनाध्यक्ष होते.

कुठलीही अजरामर, असामान्य कलाकृती निर्माण करतांना त्यात स्वतःला झोकून द्याव लागतं हे सावंत ह्यांनी मृत्यूंजय लिहीतांना दाखवून दिलं. मृत्युंजय कादंबरीच्या लेखनासाठी शिवाजी सावंत ह्यांनी थेट कुरुक्षेत्रात मुक्काम ठोकला होता. प्रदीर्घ संशोधन, चिंतन आणि मनन यांतून रससंपन्न अशा ‘मृत्युंजय’ या वास्तववादी कादंबरीचा जन्म झाला आणि शिवाजी सावंत हे नाव महाराष्ट्राच्या कानाकोपऱ्यांत पोहोचले.

मृत्युंजय’नंतर सावंतांनी ’छावा’ ही ऐतिहासिक व ’युगंधर’ ही पौराणिक विषयावरील  कादंबरी लिहिली. 800 ते 900 पानांच छावा हे पुस्तक वाचायला सुरवात केल्यानंतर हातातून खाली ठेववत नाही. शेवटची वीसपंचवीस पाने वाचतांना तर संतापाने,दुःखाने कपाळावरील शीर अक्षरशः तडतड उडते. श्रीकृष्ण जितका अधिकाधिक जाणायला पुढेपूढे जावं तितका तितका मारुतीच्या शेपटीसारखा लांबत जाऊन अनाकलनीय वाटतो. आजपासून वीस वर्षांपूर्वी सुमारे दोन हजार साली  शिवाजी सावंतांच्या युगंधर मुळे श्रीकृष्ण हळूहळू नीट कळायला सुरवात झाली. तेव्हा कळलं हिमनगाप्राणे हा मधुसुदन जितका कळलायं त्या पेक्षा कितीतरी जास्त कळायचा बाकी आहे. खूप सुंदर कृष्णाची विविध रुपं ह्यातून उलगडतात.राधा चा अर्थ रा म्हणजे लाभो आणि धा म्हणजे मोक्ष हे ह्यातूनच कळलयं. खरचं युगंधरची निर्मिती ही श्रीकृष्ण लीलाच म्हणावी असं जमलयं. युगंधर ह्या वर मी मागे स्वतंत्र पोस्ट लिहिली होती.

शिवाजी सावंत यांची कादंबर्‍यांसहित अन्य पुस्तके इंग्रजी भाषेत अनुवादित झाली आहेत. युगंधरचा इंग्रजी अनुवाद सावंत यांची अमेरिकास्थित कन्या कादंबिनी यांनी केला आहे.

मृत्युंजय या कादंबरीवर आधारलेली काही मराठी-हिंदी नाटकेही रंगभूमीवर आली. मृत्युंजय ही कादंबरी दानशूरपणासाठी प्रख्यात असलेला महान योद्धा कर्णाच्या जीवनावर, तर युगंधर ही कादंबरी भगवान श्रीकृष्णाच्या जीवनावर आधारलेली आहे. छावा ही कादंबरी संभाजीराजांवर लिहीलेली आहे.मराठी भाषेत कसदार लेखन करून साहित्याची सेवा केल्याबद्दल त्यांना भारतीय ज्ञानपीठाच्या मूर्तिदेवी पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे.

त्यांनी निर्मीलेल्या काही कलाकृती पुढीलप्रमाणे, व्यक्तीचित्रांमध्ये अशी मने असे नमुने , ललितनिबंधांमध्ये कवडसे व कांचनकण, ऐतिहासिक कादंब-यांमध्ये संभाजीराजांच्या जीवनावर आणि झंझावाती राष्ट्रप्रेमावर प्रकाश टाकणारी  छावा ही कादबंरी तसेच महारथी कर्णाची दुसरी बाजू हळूवार उलगडून सांगणारी मृत्यूंजय ही ऐतिहासिक कादंबरी तसेच मोरावळा हे व्यक्तीचित्रण आणि ह्या सगळ्यावर कडी म्हणून की काय प्रत्यक्ष भगवान श्रीकृष्ण ह्यांची व त्यांच्या कार्याची तपशीलवार माहिती सांगणारी युगंधर ही कादबंरी  होय.  पुढे लढत हे सहकारमहर्षी विखे पाटलांवरील चरित्र त्यांनी लिहीलं.तसचं ललितनिबंधांमध्ये शेलका साज ह्याचा पण उल्लेख करावा लागेल. तसेच संघर्ष हे एक कामगार नेत्यांवरील चरित्र पण त्यांनी लिहीलं.

सावंतांना खूप पुरस्कार प्राप्त झालेत ते पुढीलप्रमाणे.  त्यांना मृत्युंजय साठी महाराष्ट्र राज्य पुरस्कार, न.चि.केळकर पुरस्कार. ललित मासिक पुरस्कार, भारतीय विद्यापीठाचा मूर्तिदेवी पुरस्कार, फाय फाउंडेशन पुरस्कार, आचार्य अत्रे विनोद विद्यापीठ पुरस्कार, मृत्युंजय’च्या प्रतिमा दवे यांनी केलेल्या गुजराती भाषांतराला, गुजरात सरकारचा साहित्य अकादमी पुरस्कार, तसेच छावासाठी महाराष्ट्र शासनाचा पुरस्कार.तसेच त्यांनी बडोदे येथील  मराठी साहित्यसंमेलनाचे अध्यक्षपद भुषविले.  त्यांना पुणे महापालिकेतर्फे सन्मानपत्र मिळाले.  कोल्हापूर येथे १९९८ मध्ये भरलेल्या सातव्या कामगार साहित्यसंमेलनाचे अध्यक्षपद आणि. पुणे विद्यापीठाचा जीवनगौरव पुरस्कार कोल्हापूरभूषण’ पुरस्कार ,महाराष्ट्र सरकारचा जीवनगौरव हा साहित्यिक सन्मान त्यांना लाभला.

कर्‍हाड येथे भरणार्‍या ७६व्या 'अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलना'च्या अध्यक्षपदाचे ते उमेदवार होते. आपल्या उमेदवारीच्या प्रचारासाठी दिनांक 18 सप्टेंबर 2002 रोजी गोव्यात गेले असताना मडगाव येथे, शिवाजी सावंत यांचा हृदयविकाराच्या तीव्र झटक्याने त्यांचा मृत्यू झाला. परत एकदा ह्या थोर साहित्यिक लेखकाना आदरांजली.

- सौ.कल्याणी बापट (केळकर)
9604947256
बडनेरा, अमरावती