पाकिस्तानच्या कराचीमधले मराठी भाषिक

वाचून नक्कीच आश्चर्य वाटेल कारण पाकिस्तान म्हणजे अतिशय मागासलेला व दहशतवादी विचारसरणीचा देश यामुळे तेथे भारतीयांच्या मराठी भाषेचा सन्मान कसा काय केला जाऊ शकतो.

ही शंका अर्थातच रास्त आहे कारण पाकिस्तानचे जगासमोर असलेले रूप स्पष्ट आहे मात्र या रूपाच्या पल्याड एक मराठमोळी संस्कृती गेली अनेक वर्षे पाकिस्तानातील कराची शहरात नांदत आहे हे आपणास ठाऊक आहे का?

फार पूर्वी मराठ्यांनी अटकेपार झेंडा लावून मराठा साम्राज्याची हद्द स्पष्ट केली होती. भारतातही अनेक राज्यात आजही मूळचे मराठी भाषिक असलेली राजघराणी मान सन्मानासहित राहत आहेत.

अगदी राजकीय क्षेत्रातही त्यांचे वजन आहे. मात्र कराचीत गेल्या ८० वर्षांपासून आपल्या मराठी भाषिक लोकांचा खूप मोठा समूह राहत आहे व या मराठी भाषिकांच्या तेथील वास्तव्याचा एक इतिहास आहे जो जाणून घेणे अतिशय महत्वाचे आहे. 

मुळात मराठी समाज सध्यस्थितीत वसाहतवाद पाळताना दिसून येत नाही. मराठी राज्य भारतभर पसरले असताना मराठ्यांच्या वसाहती अनेक ठिकाणी झाल्या मात्र स्वातंत्रोत्तर काळात ही प्रथा बंदच पडली. तूर्तास मराठी भाषिक नोकरी अथवा व्यवसायानिमित्त बाहेरील राज्यात अथवा देशांत नक्कीच जातो मात्र समूहाने जाण्याचा प्रकार विरळाच.

भारतावर जेव्हा ब्रिटिशांचे राज्य आले त्यावेळी त्यांनी भारतातील आपल्यास अडचण ठरू शकणाऱ्या संस्थानांना वेगवेगळी कारणे देऊन खालसा करण्यास सुरुवात केली. साम दाम दंड भेद या सर्व नीतींचा वापर त्यांनी संस्थाने खालसा करण्याकरिता केला.

अनेक संस्थाने या परचक्रात बळी पडली तर काही वाचली व ब्रिटिशांचे मांडलिकत्व स्वीकारून अगदी स्वातंत्र्य मिळेपर्यंत टिकून राहिली.

असाच प्रकार इतरही अनेक संस्थानाच्या बाबतीत झाला. ब्रिटिशांनी सिंध प्रांतातील संस्थाने खालसा करण्याचा उपक्रम सुरु केला त्यावेळी त्यांनी पाठवलेल्या ज्या पलटणी होत्या त्यामध्ये मराठी सैनिकही होतेच.

मात्र ब्रिटिश राजवटीत मराठी लोकांची महाराष्ट्राबाहेर अशी मोठ्या प्रमाणात वसाहत झाली यामध्ये कराचीचाही समावेश होता. 

कराची मुळात भारतातीलच एक शहर पूर्वी मुंबईसारखीच त्या शहराची एक बंदर म्हणून ख्याती होती. ब्रिटिश काळात कराचीचे महत्व एवढे वाढले बरेच वाढले व मुंबई शहराचे जुळे भावंडं अशी त्या शहराची ओळख होऊ लागली.

४० च्या दशकात कराची येथे विमानतळ व बिनतारी तारेचे स्टेशन तयार झाले होते त्यामुळे आयात निर्यातीचे एक मोठे ठिकाण म्हणून कराची प्रसिद्ध होऊ लागले होते.

या शहराची वाढ होऊ लागली तेव्हा साहजिकच भारतातील इतर राज्यातील लोक तेथे नोकरी धंद्यानिमित्त जाऊ लागले यामध्ये मराठी भाषिकांचाही समावेश होता. 

कराचीमध्ये उद्योगास चालना मिळावी म्हणून तेथे येणाऱ्या लोकांना ब्रिटिशांनी मोफत जागा आणि इतर सवलती देणे सुरु केले आणि इतर समाजांनी त्या सवलती स्वीकारल्या मात्र मराठी माणूस कुठेही गेला तरी त्याचा जीव आपल्या मायूभूमीकडे असतो त्यामुळे मराठी भाषिकांनी तेथे भाड्यानेच राहणे पसंद केले. कराची शहराचा विकास होत असताना मराठी माणसांनी त्यामध्ये प्रचंड योगदान दिले.  

कराची शहराची पाहणी व नियोजन मराठी लोकांनी केली याशिवाय कराची येथील व्यवहार त्याकाळी मोडी लिपीत चालत असे. नारायण जगन्नाथ हे मराठी भाषिक तेथे एज्युकेशन इन्स्पेक्टर म्हणून कार्यरत होते. त्यांच्या नावाचे हायस्कुल आजही कराची शहरात पाहावयास मिळते. 

१९४० च्या आसपास कराचीमधील महाराष्ट्रीय लोकांची वस्ती २० हजारांच्या आसपास होती यामध्ये प्रामुख्याने रत्नागिरी, सावंतवाडी व सातारा या पट्ट्यातील लोक होती. त्यांना आपल्या भाषेत वर्तमानाची माहिती मिळावी यासाठी सिंध मराठा नावाचे वृत्तपत्र तेव्हा निघत असे.

या वृत्तपत्राचे संपादक सावंत हे असून त्यांनी मराठा एज्युकेशन सोसायटी स्थापन करून मराठी मुलांना मातृभाषेतून ज्ञानार्जन करता यावे याची सोय केली होती.

पूर्वी कराचीत एकूण ९ मराठी शाळा असून त्यापैकी ६ मुलांच्या व तीन मुलींच्या होत्या. कराचीच्या ब्राह्मण सभेने कराचीमध्ये मराठी लोकांची एक सांस्कृतिक इमारत उभी राहावी यासाठी खटपट करून तेथे एक इमारत बांधली होती. 

कराचीमध्ये गुलामहुसेन खालिकादिना नावाचा हॉल व वाचनालय सुद्धा होते ज्यामध्ये लोकमान्य टिळकांचा पुतळा बसवण्यात आला होता. दुदैवाने १९४७ साली भारत स्वतंत्र झाल्यावर देशाचे तीन तुकडे पडले आणि पाकिस्तान नावाच्या देशात कराचीस तेथील मराठी बांधवांसह समाविष्ट व्हावे लागले. 

त्यावेळी अखंड भारत डोळ्यासमोर ठेवून मराठी भाषिक तेथे गेली व कराचीच्या विकासात आपले योगदान दिले मात्र त्यांना तरी काय कल्पना असेल की पुढील काही वर्षात त्यांची सर्व स्वप्ने धुळीस मिळणार आहेत व भविष्यात पाकिस्तानसारख्या एका दहशतवाद पूरक राष्ट्राचे नागरिक बनण्याची वेळ त्यांच्यावर येणार आहे.

फाळणीनंतर अनेक मराठी भाषिक परत भारतात आले असावेत मात्र काही तेथेच राहिले. सध्या शहरातील मराठी भाषिकांची संख्या ५००-६०० आहे. गेल्या काही वर्षांत वेगळ्या राष्ट्रात राहत असल्याने मराठी संस्कृती जपणे कठीण होऊन बसले तरी यावर्षी कराची मधील मराठी बांधवानी मराठी राजभाषा दिन उत्साहाने साजरा केला.

सध्या तेथे मराठी भाषिकांची श्री महाराष्ट्र पंचायत ही संस्था कार्यरत असून या माध्यमातून फाळणीनंतर महाराष्ट्राशी व मराठी भाषेशी तुटलेली नाळ परत जोडण्याचा प्रयत्न ते करत आहेत. त्यांना साथ देणे समस्त जागतिक मराठी भाषिकांचे कर्तव्य आहे.